برادران لیلا و داستان توسعه نیافتگی

فیلم برادران لیلا ساخته سعید روستایی روایتی مجمل از فراز و فرود داستان توسعه در ایران محسوب می شود. فیلم قصه‌ی پر غصه‌ی خانواده اسماعیل جورابلو را به تصویر می کشد که تناقضات و مجادلات آن ها به اندازه داستان توسعه در ایران چشمگیر و پرتعداد است. برادران لیلا هر کدام؛ ” به کاری مشغول اند که از بیکاری بدتر است”. کنایه ای تلخ به سال ها تلاش برای توسعه یافتگی با احساس عمیق درجا زدن، قرار گرفتن روی تردمیلی که ما را به جلو نبرده است.

✅ فیلم مذکور روایت زوال پدرسالاری هم هست. اسماعیل جورابلو در عین درماندگی می کوشد تا با اهمیت دادن به پسرزایی و انتخاب نام غلام برای نوه اش اقتدار خود را بر فرزندان حفظ کند ولی لیلا و برادران مدت هاست که بر او شوریده اند. همان پدر خودکامه ای که در جوانی از خواست فرزندان اش غافل مانده و اکنون در مواد مخدر غرقه است. نماد حکومت هایی که از لحظه توسعه غفلت کرده و اینک دچار استیصال در اداره عائله خود شده اند. وجه تراژیک داستان اما آن سیلی لیلا به سیمای پدری است که نه تنها با پیشرفت فرزندان همراه نشده بلکه تنها فرصت های تغییر را با خودسری از آن ها دریغ کرده است.

✅ داستان توسعه در ایران از همان آغاز با تخیلات و توهمات نسبتی وثیق داشته است. از سودای واردات بوروکراسی غربی در دوره مشروطه تا ایستادن در آستانه دروازه تمدن بزرگ در عصر پهلوی، و شعار مدیریت جهان در دوران جمهوری اسلامی، همه و همه مصادیقی از شعارهای بی بنیاد و بی اعتنا به واقعیت ها بوده اند؛ مهم این بوده که در میان کشورهای جهان آبروداری کنیم! اسماعیل جورابلو هم با این که هرگز شمال نرفته بود همواره ادعا می کرد که همسفر بزرگ خاندان در سفرهای شمال بوده است؛ به قول لیلا؛” یک عمر سعی کردیم که توجه شان را بخریم ولی در نهایت ترحم شان را خریدیم”

✅ اسماعیل جورابلو به شدت درگیر مناسبات قبیله ای و ارزش های نمادین آن است. گره خوردن مراسم ازدواج جوانان با درگذشت بزرگ فامیل، فرآیند گزینش بزرگ خاندان، بزرگی هدیه به مثابه معیار تشخص و پرهزینه بودن تخطی از معیارهای قبیله یا همان خاندان در زمره مهمترین ویژگی های این نظام روابط محسوب می شود. اگر چه ماهیت نظام قبیلگی به عنوان مانع توسعه یافتگی ایران هرگز از نگاه اندیشمندان دور نمانده است ولی توجه ویژه علی رضا قلی به فرهنگ غارتی- غنیمتی برخاسته از روابط قبیله ای از اهمیت زیادی برخوردار است.

✅ توسعه نه یک فرآیند خطی، مستمر و بی عارضه بلکه مسیری پر پیچ و خم، همراه با فراز و فرود و توام با عوامل تعیین کننده و عوامل بازدارنده است. برخی از تناقضات و تعلقات و تعصبات می توانند جزء بازدارنده ها باشند و کلیت فرآیند را دچار کندی و مخاطره سازند. همان مولفه های فرهنگی که برای توسعه ترمز محسوب می شوند نه چراغ! در فیلم هم تصمیمات عقلانی لیلا جهت خروج خانواده از چرخه فقر و فلاکت، گهگاه به وسیله دسیسه پدر در مخفی کردن سند خانه، رفتار پیش بینی ناپذیر برادران در فروش مغازه، و توهم و تعلل آن ها در خرید سکه ها و مهاجرت ناگزیر منوچهر دچار چالش و ناکامی می شود.

نکته پایانی: فیلم برادران لیلا مشحون از مضامین سیاسی- اجتماعی است. روایتی از سرگذشت و سرنوشت لیلا به مثابه نمادی از یک کنش گر مرزی که به تغییر و پیشرفت می اندیشد ولی در میانه تعلقات قبیله ای پدر و توهمات برادران گرفتار آمده است. همان کنش گرانی که از زندگی و راحت خود گذشتند تا ثابت کنند که به روایت لیلا؛ ” به جای کار باید کاری کرد”. تا جمعی را از پراکندگی خارج ساخته و کنار هم گرد آورند. اینان با آموزه های روشنگرانه خود به سیمای خودکامگی سیلی نواختند ولی در نهایت نتوانستند ایران را به سوی توسعه یافتگی رهنمون شوند… لیلا هم نتوانست.